Udostępnij ten artykuł
To jest wpis, który zapowiedziałem rok temu (zob. komentarz pod linkowanym wpisem) i jak widać, udało mi się tym razem nie zawalić. Chodzi o zarys historii starotestamentalnych czytań Wigilii Paschalnej, dzięki czemu można zobaczyć jak zestawy czytań w Mszałach Piusa V (z 1962 r.) i Pawła VI sytuują się na tle wcześniejszej tradycji. Wpis jest długi, więc dzielę go na dwie części. Dziś część pierwsza, jutro część druga.
Zaznaczam, że chodzi wyłącznie o starotestamentalne czytania Wigilii. Gdy chodzi o mszalne czytania z Nowego Testamentu, sprawa jest prosta. Od początku do Mszału z 1962 r. jako Epistołę czytano Kol 3, 1-4 („Jeśli razem z Chrystusem powstaliście z martwych, szukajcie tego, co w górze”), zaś jako Ewangelię Mt 28, 1-7. W Lekcjonarzu posoborowym jako Epistołę czyta się Rz 6, 3-11 (zanurzenie przez chrzest w śmierci Chrystusa), zaś Ewangelia jest w cyklu 3-letnim: Mt 28, 1-10 (rok A), Mk 16, 1-7 (rok B) i Łk 24, 1-12 (rok C). Czytanie Kol 3, 1-4 przesunięto z Wigilii Paschalnej na Mszę w dzień.
1. Sakramentarz gregoriański (VII w.): 4 czytania
Najstarszym świadectwem liturgii papieskiej z bazyliki św. Jana na Lateranie jest Sakramentarz gregoriański, którego pierwszą redakcję datuje się na pontyfikat papieża Honoriusza I (625-638). Sakramentarz ten poświadcza cztery czytania ze Starego Testamentu w Wigilię Paschalną:
Rdz 1, 1 – 2, 2: stworzenie świata
Wj 14, 24 – 15, 1: przejście Hebrajczyków przez Morze Czerwone
Iz 4, 1-6: proroctwo o „odrośli Pana” i oczyszczeniu Syjonu
Iz 54, 17 – 55, 11: wezwanie do spragnionych by przyszli do wody
Po ostatnim czytaniu następuje Psalm 41 Jak łania pragnie wody ze strumieni (Psalm 42 wg numeracji hebrajskiej, stosuję jednak numerację Wulgaty ponieważ występuje ona w przywoływanych źródłach) i procesja do chrzcielnicy. Logika tych czytań jest łatwa do uchwycenia. Zmartwychwstanie Chrystusa jest inauguracją nowego stworzenia oraz nową Paschą. Chrystus jest także zapowiadaną „odroślą Pana”, dokonującą oczyszczenia Syjonu. Oczyszczenie to dokonuje się przez chrzest, w którym wypełnia się także figura przejścia przez Morze Czerwone oraz proroctwo o spragnionych przychodzących do wody. Tymi spragnionymi są katechumeni przystępujący do chrztu. W liturgii rzymskiej I tysiaclecia chrztu udzielano tylko w Wigilię Paschalną i w Wigilię Pięćdziesiątnicy (poza tym czasem chrzczono tylko w zagrożeniu życia).
2. Sakramentarz gelazjański (VII/VIII w.): 10 czytań
Inny zestaw czytań Wigilii przewiduje Sakramentarz gelazjański, datowany między 628 a 715 r. i poświadczający rzymską liturgię prezbiteralną. Wg powszechnej opinii zestaw gelazjański jest młodszy od gregoriańskiego. Zatem to nie liturgia papieska dokonała skrótu, ale to liturgia prezbiteralna z rzymskich kościołów tytularnych znacznie poszerzyła zakres czytań. Oto zestaw gelazjański, nowe czytania zaznaczam kursywą:
Rdz 1, 1 – 2, 2: stworzenie świata
Rdz 5, 32 – 8, 21a: potop i Noe (zakończenie na przyjęciu przez Boga ofiary Noego)
Rdz 22, 1-19: ofiara Abrahama
Wj 14, 24 – 15, 1: przejście przez Morze Czerwone
Iz 54, 17 – 55, 11: wezwanie do spragnionych by przyszli do wody
Ez 37, 1-14: wizja ożywienia wyschłych kości
Iz 4, 1-6: proroctwo o „odrośli Pana” i oczyszczeniu Syjonu
Wj 12, 1-11: baranek paschalny
Pwt 31, 22-30: testament Mojżesza
Dn 3, 1-24: ocaleni trzej młodzieńcy w piecu ognistym
Po ostatnim czytaniu, jak w liturgii papieskiej, następuje Psalm 41 i procesja do baptysterium. Jak widać, liturgia gelazjańska zachowuje czytania gregoriańskie, natomiast dodaje kilka nowych. Ich wymowa też jest dość łatwa do uchwycenia. Wydarzenia i figury starotestamentalne, takie jak potop, ofiara Abrahama, ożywione kości, baranek paschalny i ocaleni hebrajscy młodzieńcy znajdują swoje wypełnienie w Chrystusie i Jego misterium paschalnym, niektóre z nich także w Kościele i w sakramencie chrztu. Z kolei napomnienia Mojżesza z Pwt 31, 22-30 można odczytywać jako rodzaj katechezy do katechumenów i ochrzczonych, aby byli wierni swemu powołaniu i łasce chrztu. Gdy chodzi o Psalm 41, w systemie gregoriańskim następował on po czytaniu z Izajasza 54-55 i w ten sposób stanowił bardzo płynne przejście od czytań Wigilii do liturgii chrzcielnej. W systemie gelazjańskim Iz 54-55 występuje dokładnie pośrodku cyklu, toteż Ps 41 nie stanowi już tak doskonałej kontynuacji poprzedzającego go czytania.
3. Comes z Murbach (Alzacja, koniec VIII w.): 12 czytań
Comes z Murbach to jeden z ważniejszych lekcjonarzy z okresu romanizacji liturgii w państwie Franków podczas renesansu karolińskiego. Gdy chodzi o zestaw czytań Wigilii Paschalnej, lekcjonarz ten zachowuje system gelazjański i uzupełnia go o kolejne dwa czytania. Nie ulega wątpliwości, że celem uzupełnienia było osiągniecie biblijnej liczby 12. Być może inspiracja przyszła z liturgii galijskiej, gdzie tradycja dwunastu czytań starotestamentalnych jest poświadczona przez Lekcjonarz z Luxeuil (VII/VIII w.). W efekcie powstaje następujący system czytań, ponownie zaznaczam kursywą nowe czytania:
Rdz 1, 1 – 2, 2: stworzenie świata
Rdz 5, 32 – 8, 21a: potop i Noe
Rdz 22, 1-19: ofiara Abrahama
Wj 14, 24 – 15, 1: przejście przez Morze Czerwone
Iz 54, 17 – 55, 11: wezwanie do spragnionych by przyszli do wody
Ba 3, 9-38: mądrość Boża
Ez 37, 1-14: wizja ożywienia wyschłych kości
Iz 4, 1-6: proroctwo o „odrośli Pana” i oczyszczeniu Syjonu
Wj 12, 1-11: baranek paschalny
Jon 3, 1-10: Jonasz w Niniwie
Pwt 31, 22-30: testament Mojżesza
Dn 3, 1-24: ocaleni trzej młodzieńcy w piecu ognistym
Czytanie z Barucha zostało zapożyczone z rzymskiej Wigilii Pięćdziesiątnicy, a z Jonasza chyba z liturgii galijskiej. Sens tych dodanych czytań nie jest ewidentny. Perykopa z Barucha dużo mówi o mądrości Bożej i kończy się zdaniem o ukazaniu się Bożej mądrości na ziemi. Chyba trzeba to odczytać jako tekst o uosobionej mądrości jaką jest Chrystus, a ukazaniem się tej mądrości jest zmartwychwstanie. Natomiast perykopa z Jonasza obejmuje kazanie proroka w Niniwie i nawrócenie jej mieszkańców. Sens tej lektury w kontekście Wigilii nie jest jasny. Czytanie z Jonasza ma również wspomniany wyżej galijski Lekcjonarz z Luxeuil, tyle że tam jest to perykopa znacznie dłuższa: Jon 1, 1 – 3, 10, czyli obejmująca także początkową ucieczkę Jonasza, jego wtrącenie do morza i ocalenie przez rybę. Ta dłuższa galijska redakcja jest jednak bardzo czytelna: Jonasz przebywający trzy dni we wnętrznościach ryby i ocalony jest figurą Chrystusa umarłego i powstającego z martwych, zgodnie ze słowami samego Jezusa: Mt 12, 39-40. Wydaje się, że Comes z Murbach dokonał tu zapożyczenia z rytu galijskiego, ale mocno okroił czytanie.
System czytań Wigilii Paschalnej z Comes z Murbach zostanie przyjęty przez Suplement św. Benedykta z Aniane do papieskiego Sakramentarza gregoriańskiego (ok. 810/815 r.) i tą drogą przejdzie do dalszej tradycji rzymskiej. W ten sposób jednak w Sakramentarzu gregoriańskim, który z woli Karola Wielkiego miał być oficjalną księgą w całym imperium karolińskim, tworzy się podwójny zapis: 4 czytania w zasadniczym sakramentarzu i 12 czytań w Suplemencie. Ta dwoistość nie mogła trwać długo, tym bardziej że w późniejszych kopiach sakramentarza Suplement Benedykta został w pełni zintegrowany z samą księgą i przestał już być tylko dodatkiem. Tradycja 12 czytań przeważyła i została przejęta przez późniejszy Mszał Rzymski. System ten utrzyma się w Mszale Piusa V aż do reformy obrzędów Wielkiego Tygodnia za pontyfikatu Piusa XII (1951/1955 r.).
Nie oznacza to oczywiście, że tradycja 12 czytań w epoce karolińskiej stała się od razu powszechna. Sredniowieczne sakramentarze i mszały wykazują tu bardzo dużą różnorodność. Francuski badacz Robert Amiet (1911-2000), studiujący bardzo dokładnie historię Wigilii Paschalnej, stwierdził, że w średniowieczu w różnych źródłach łacińskich liczba czytań Wigilii wahała się od 3 do 13. Tradycja porządku czytań z Comes z Murbach była jedną z wielu, natomiast ostatecznie przeważyła.
c.d.n.
