Ku źródłom modlitw Triduum Paschalnego – Liturgia Męki Pańskiej (Wielki Piątek)

Liturgia Męki Pańskiej (Celebratio Passionis Domini) to celebracja mająca miejsce w czasie trwania postu paschalnego, w trakcie której nie dokonuje się konsekracji darów eucharystycznych, ale spożywa się Komunię z hostii pozostałych po wielkoczwartkowej liturgii Mszy Wieczerzy Pańskiej¹. Stąd do 1955 r. nazywano tę liturgię Mszą uprzednio poświęconych darów (Missa Praesanctificatorum)². Jednak tak dawniej, jak i dziś kulminacyjnym momentem tej liturgii jest adoracja krzyża, którą poprzedza najdłuższa w roku liturgicznym modlitwa powszechna, wieńcząca liturgię słowa z opisem pasji według św. Jana³. Cechą charakterystyczną liturgii tego dnia jest również obrzęd prostracji, który przed wieloma wiekami rozpoczynał każdą celebrację mszalną, a dziś pozostał jedynie w omawianej ceremonii Wielkiego Piątku. Niniejsze opracowanie nie będzie miało jednak na celu ukazania historii kształtowania się poszczególnych obrzędów, gdyż to temat bardzo szeroki. Uwaga tego tekstu zostanie skupiona jedynie na pochodzeniu modlitw tej liturgii. W ten sposób będzie można dojść do źródeł oracji Triduum Paschalnego w odniesieniu do Liturgii Męki Pańskiej.

Oracja przed czytaniami

Pierwszą modlitwą, którą kapłan odmówi po powstaniu z posadzki kościoła, jest oracja poprzedzająca pierwsze czytanie. To właśnie wówczas zostaną wypowiedziane pierwsze słowa omawianej liturgii: „Reminiscere miserationum tuarum, Domine, et famulos tuos aeterna protectione sanctifica, pro quibus Christus, Filius tuus, per suum cruorem instituit paschale mysterium”, lub: „Deus, qui peccati veteris hereditariam mortem, in qua posteritatis genus omne successerat, Christi Filii tui, Domini nostri, passione solvisti, da, ut conformes eidem facti, sicut imaginem terreni hominis naturae necessitate portavimus, ita imaginem caelestis gratiae sanctificatione portemus”⁴. Obydwie oracje wskazują na Boże miłosierdzie, wyrażające się w ofierze Syna Bożego. Modlitwy te pochodzą z Sakramentarza Gelazjańskiego z VIII w.⁵ Modlitwa „Deus, qui…” występowała w tej księdze jako oracja poprzedzające lekcje mszalne, zaś oracja „Reminiscere” była obecna jako kolekta Poniedziałku Wielkiego Tygodnia, a jej tekst nawiązywał (i nadal nawiązuje) do Psalmu 24⁶. Niemniej treść obydwu modlitw nawiązuje do tajemnicy krzyża, która jest ściśle związana z tajemnicą zmartwychwstania.

Uroczysta modlitwa powszechna

Po odczytaniu męki Pańskiej i wygłoszeniu homilii, zanosi się do Boga dziesięć próśb w potrzebach Kościoła, wspólnot narodów, ludzi różnych stanów i wyznań oraz za niewierzących. Jej brzmienie zreformowano już w ostatnim roku trwania Soboru Watykańskiego II (1962-1965), odnawiając ją ze względów ekumeniczno-eklezjologicznych. Tak więc mamy następujące modlitwy:

1. Za Kościół: „Omnipotens sempiterne Deus, qui gloriam tuam omnibus in Christo gentibus revelasti: custodi opera misericoridae tuae, ut Ecclesia tua, toto orbe diffusa, stabili fide in confessione tui nominis perseveret”⁷.
2. Za papieża: „Omnipotens sempiterne Deus, cuius iudicio uniwersa fundantur, respice propitius ad preces nostras, et electum nobis Antistitem tua pietate conserva, ut christiana plebs, quae te gubernatur auctore, sub ipso Pontifice, fidei suae meritis augeatur”⁸.
3. Za wszystkie stany Kościoła: „Omnipotens sempiterne Deus, cuius Spiritu totum corpus Ecclesiae sanctificatur et regitur, exaudi nos pro ministris tuis supplicantes, ut, gratiae tuae munere, ab omnibus tibi fideliter serviatur”⁹.
4. Za katechumenów: „Omnipotens sempiterne Deus, qui Ecclesiam tutam nova semper prole fecundas, auge fidem et intellectum catechumenis (nostris), ut renati fotne baptismatis, adoptionis tuae filiis aggregentur”¹⁰.
5. O jedność chrześcijan: „Omnipotens sempiterne Deus, qui dispersa congregas et congregata conservas, ad gregem Filii tui placatus intende, ut, quos unum baptisma sacravit, eos et fidei iungat integritas et vinculum societcaritatis”¹¹.
6. Za Żydów: „Omipotens sempiterne Deus, qui promissiones tuas Abrahae eiusque semini contulisti, Ecclesiae tuae preces clementer exaudi, ut populus acquisitionis prioris ad redemptionis mereatur plenitudinem pervenire”¹².
7. Za niewierzących w Chrystusa: „Omnipotens sempiterne Deus, fac ut qui Christum non confitentur, coram te sincero corde ambulantes, inveniant veritatem, nosque, mutuo proficientes semper amore et ad tuae vitae mysterium plenius percipiendum sollicitos, perfectiores effice tuae testes caritatis in mundo”¹³.
8. Za niewierzących w Boga: „Omnipotens sempiterne Deus, qui cunctos homines condidisti, ut te semper desiderando quaererent et inveniendo quiescerent, praesta, quaesumus, ut inter noxia quaeque obstacula omnes, tuae signa pietatis et in te credentium testimonium bonorum operum percipientes, te solum verum Deum nostrique generis Patrem gaudeant confiteri”¹⁴.
9. Za rządzących państwami: „Omnipotens sempiterne Deus, in cuius manu sunt hominum corda et iura populorum, respice benignus ad eos, qui nos in potestate moderantur, ut ubique terrarum populorum prosperitas, pacis securitas et religionis libertas, te largiente, consistant”¹⁵.
10. Za strapionych i cierpiących: „Omnipotens sempiterne Deus, maestorum consolatio, laborantium fortitudo, perveniant ad te preces de quacumque tribulatione clamantium, ut omnes sibi in necessitatibus suis misericordiam tuam gaudeant affuisse”¹⁶.

Spośród tych wezwań cztery pierwsze i dwa ostatnie pochodzą ze starożytnych sakramentarzy. Spośród wielu takich ksiąg na szczególną uwagę zasługuje wspominany już wyżej Sakramentarz Gelazjański z ósmego stulecia¹⁷. Pozostałe wezwania stanowią kompozycję nową, opartą o teologię Soboru Watykańskiego II (1962-1965), nawiązując niekiedy do poszczególnych tekstów z Pisma Świętego czy też ze starszych ksiąg liturgicznych¹⁸.

Modlitwa po Komunii

Oracja odmawiana po Komunii św. brzmi następująco: ”Omnipotens sempiterne Deus, qui nos Christi tui beata morte et ersurrectione reparasti, conserva in nobis opus misericordiae tuae ut huius mysterii participatione perpetua devotione vivamus”¹⁹. Modlitwa ta zawiera w sobie ukazanie skutków paschy Chrystusa. Została ona powzięta z Sakramentarza z Werony z VII w.20

Modlitwa nad ludem

Ostatnią modlitwą, której zwykle w Polsce nie da się usłyszeć ze względu na praktykowane procesje do Grobu Pańskiego, jest oracja nad ludem. Brzmi ona następująco: „Super populum tuum, quaesumus, Domine, qui mortem Filii tui in spe suae resurrectionis recoluit, benedictio copiosa descendat, indulgentia veniat, consolatio tribuatur, fides sancta succrescat, redemptio sempiterna firmetur”²¹. Oracja ta wyraża w sobie prośbę o umocnienie ludu w świętej wierze, by ci, którzy obchodzą pamiątkę zbawczej męki Chrystusa, mogli dostąpić w przyszłości udziału w Jego chwale. Tekst tej modlitwy, podobnie jak oracji po Komunii, pochodzi z Sakramentarza z Werony z VII w.²²

***

Na przykładzie powyższej refleksji nad pochodzeniem kościelnych modlitw można się dowiedzieć, w jaki sposób nowe teksty łączą się ze starymi. W liturgii występuje bowiem ciągły dynamizm, polegający na tym, że teksty uświetnione tradycją współgrają z nowo powstałymi, gdyż łączy je jeden klucz: teologia. Warto tu bowiem dostrzec, że wszystkie powyższe modlitwy są naprawdę przemodloną myślą teologiczną Kościoła.

¹ Zob. Calendarium Romanum ex decreto Sacrosanccti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1969, nr 20.

² Zob. M. Blaza: Wybrane zagadnienia dotyczące reformy Triduum Paschalnego w rytach rzymskim i bizantyjskim. W: „Ad Fontes Liturgicos”. Red. J. Mieczkowski, P. Nowakowski. Kraków: 2014, s. 144.

³ Owa adoracja jest o tyle ważna, o ile Mszał Rzymski z 2008 r. nazywa ją „uroczystą”. Zob. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticanii II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum Ioannis Pauli PP. II cura recognitum. Editio typica tertia. Typis Vaticanis, 2008, s. 323.

⁴ „Pomnij, Boże, na swoje miłosierdzie, otaczaj nieustanną opieką i uświęcaj lud swój, dla którego Twój Syn, Jezus Chrystus, ustanowił paschalne misterium przelewając krew swoją”, lub: „Boże, Ty przez mękę Chrystusa, Twojego Syna a naszego Pana, zniweczyłeś śmierć, która wynikła z grzechu pierworodnego i jako dziedzictwo przeszła na wszystkie pokolenia, spraw, abyśmy wszczepieni w Chrystusa i uświęceni przez łaskę nosili w sobie podobieństwo do Niego, jak z konieczności natury nosiliśmy podobieństwo do Adama”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 133.

⁵ Zob. Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis Anni Circuli (Cod. Vat. Reg. lat. 3116/Paris Bibl. Nat. 7193, 41/56). Sacramentarium Gelasianum, XXXVII (nr 334), XLI (nr 398). Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1981, 54 i 65.

⁶ Zob. C. Johnson: The soruces of the Roman Missal (1975). Proprium de Tempore. Proprium de Sanctis. Roma: 1996, s. 60.

⁷ „Wszechmogący, wieczny Boże, Ty w Chrystusie objawiłeś swoją chwałę wszystkim narodom, strzeż dzieła Twego miłosierdzia, aby Twój Kościół, rozszerzony na cały świat, trwał z niewzruszoną wiarą w wyznawaniu Twojego imienia”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 135.

⁸ „Wszechmogący, wieczny Boże, Twoja mądrość wszystkim kieruje, wejrzyj łaskawie na nasze prośby i w swojej dobroci racz zachować wybranego dla nas papieża, aby lud chrześcijański, który od Ciebie otrzymuje przewodników, pod zwierzchnictwem najwyższego pasterza wzrastał w zasługach swej wiary”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 135.

⁹ „Wszechmogący, wieczny Boże, Twój Duch uświęca całą społeczność Kościoła i nią rządzi, wysłuchaj nasze pokorne prośby za wszystkie stany Kościoła, aby dzięki Twojej łasce wszyscy wierni Tobie służyli”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 136.

¹⁰ „Wszechmogący, wieczny Boże, Ty nieustannie ubogacasz swój Kościół nowym potomstwem; pomnóż wiarę i zrozumienie u (naszych) katechumenów, aby odrodzeni w wodzie chrztu świętego, zostali zaliczeni do grona Twoich przybranych dzieci”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 137.

¹¹ „Wszechmogący, wieczny Boże, Ty gromadzisz rozproszonych, a zgromadzonych zachowujesz w jedności, wejrzyj łaskawie na wyznawców Twojego Syna, i spraw, niech wszyscy, których uświęcił jeden chrzest, złączą się w prawdziwej wierze i bratniej miłości”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 137.

¹² „Wszechmogący, wieczny Boże, Ty dałeś swoje obietnice Abrahamowi i jego potomstwu; wysłuchaj łaskawie próśb Twego Kościoła, aby lud, który jako pierwszy nabyłeś na własność, mógł osiągnąć pełnię odkupienia”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 138.

¹³ „Wszechmogący, wieczny Boże, spraw, aby niewierzący w Chrystusa, postępując zgodnie z sumieniem znaleźli prawdę; i abyśmy przez wzrost we wzajemnej miłości oraz pełniejszy udział w tajemnicy Twego życia, stali się w świecie doskonalszymi świadkami Twojej miłości”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 138.

¹⁴ „Wszechmogący, wieczny Boże, Ty stworzyłeś wszystkich ludzi, aby zawsze Ciebie szukali, a znajdując Cię, doznali pokoju; spraw łaskawie, aby wszyscy, mimo przeszkód i niebezpieczeństw, dostrzegali znaki Twojej dobroci oraz świadectwo dobrych czynów tych ludzi, którzy w Ciebie wierzą i z radością wyznali wiarę w Ciebie, jedynego prawdziwego Boga i Ojca wszystkich ludzi”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, 139.

¹⁵ „Wszechmogący, wieczny Boże, w Twoim ręku są ludzkie serca i od Ciebie pochodzą prawa wszystkich ludów; wejrzyj łaskawie na tych, którzy nami rządzą, aby na całym świecie panował trwały pokój i pomyślność narodów, a religia cieszyła się wolnością”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 139.

¹⁶ „Wszechmogący, wieczny Boże, pociecho strapionych i mocy cierpiących, usłysz prośby tych, którzy w jakimkolwiek utrapieniu wołają do Ciebie, aby wszyscy mogli się radować, że doznali w swoich potrzebach Twego miłosierdzia”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 140.

¹⁷ Zob. Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis Anni Circuli (Cod. Vat. Reg. lat. 3116/Paris Bibl. Nat. 7193, 41/56). Sacramentarium Gelasianum, XLI (nr 400-417). Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1981, s. 65-67.

¹⁸ Zob. C. Johnson: The soruces of the Roman Missal (1975). Proprium de Tempore. Proprium de Sanctis. Roma: 1996, s. 60-62.

¹⁹ „Wszechmogący, wieczny Boże, Ty nam dałeś nowe życie przez błogosławioną śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, zachowaj w nas dzieło swojego miłosierdzia i spraw, abyśmy przez udział w tym misterium żyli zawsze dla Ciebie”.

²⁰ Zob. Sacramentarium Veronense (Cod. Bibl. Capit. Veron. LXXXV [80]), XXVII (nr 941). Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1994, s. 118.

²¹ „Panie, nasz Boże, niech obfite błogosławieństwo spłynie na Twój lud, który obchodził pamiątkę śmierci Twojego Syna i spodziewa się swojego zmartwychwstania; odpuść mu winy, udziel pocieszenia, umocnij go w świętej wierze i zapewnij mu wieczne zbawienie”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 147.

²² Zob. Sacramentarium Veronense (Cod. Bibl. Capit. Veron. LXXXV [80]), XLIII (nr 1324). Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1994, s. 169.