Liturgia Wielkiego Czwartku, a dokładniej Msza Wieczerzy Pańskiej (Missa in Cena Domini), to pierwsza celebracja Świętego Triduum Paschalnego, która niejako otwiera Kościołowi cały ten czas1. Sama nazwa tej pierwszej liturgii miewała w ciągu wieków różne nazwy. Ostatnim tytułem tego dnia sprzed zakończenia Soboru Watykańskiego II była Uroczysta Msza Wieczorna Wieczerzy Pańskiej2. Pod koniec soborowych obrad wydano jednak nowe normy dotyczące rubryk mszalnych, zgodnie z którymi od 1965 r. dzień ten nie posiadał w swojej nazwie sformułowania „uroczysta”3. Tak też pozostało do dnia dzisiejszego, gdy omawiana liturgia posiada jedynie tytuł Mszy Wieczornej Wieczerzy Pańskiej (Missa Vespertina in Cena Domini)4.
Jako że prezentowana omówienie pochodzenia modlitw omawianej liturgii skupiać się będzie jedynie na tych oracjach, które są obecne we współczesnym Mszale Rzymskim, należy tu o tym tylko wspomnieć, że do 1955 r. nie istniał podział na dwie Msze Wielkiego Czwartku (Krzyżma i Wieczerzy Pańskiej), ale sprawowano w tym dniu jedną Mszę św., podczas której zarówno przeżywano poświęcenie olejów, jak też pochylano się nad tajemnicą Ostatniej Wieczerzy5. Dopiero od reformy Wielkiego Tygodnia dokonanej w 1955 r., zaczęto sprawować w Wielki Czwartek dwie Msze: jedną przedpołudniem (z poświęceniem olejów), a drugą popołudniu (między godziną siedemnastą a dwudziestą)6. Z racji, iż według współczesnych norm liturgicznych Msza św. sprawowana w wieczór Wielkiego Czwartku nie zawiera w sobie obrzędu poświęcenia olejów, które dokonywane jest w Mszy przedpołudniowej tego dnia, niniejsze opracowanie będzie uwzględniało jedynie te obrzędy Wielkiego Czwartku, które zawierają współczesne księgi liturgiczne.
Introit
Introitem Mszy Wieczornej Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek jest fragment Listu do Galatów: „Nos autem gloriari oportet in cruce Domini nostri Iesu Christi, in quo est salus, vita et resurrectio nostra, per quem salvati et liberati sumus” (por. Gal 6, 14)7. Te słowa towarzyszyły przystąpieniu kapłana i asysty od dawna. Spotyka się je w Mszale Rzymskim z 1962 r., w którym antyfona ta okalała werset z Psalmu 66, poprzedzając i następując po nim8. Ten sam układ introitu występował także w Mszale Rzymskim z 1570 r.9 W ten sposób przesłanie tej liturgii, do której wprowadza introit, zostało niezmienione10. Chodzi bowiem o dostrzeżenie, że misterium trzech dni jest niepodzielenie ściśle ze sobą związane.
Kolekta
Kolekta Wielkiego Czwartku brzmi następująco: „Sacratissimam, Deus, frequentantibus Cenam, in qua Unigenitus tuus, morti se traditurus, novum in saecula sacrificium dilectionisque suae convivium Ecclesiae commendavit, da nobis, quaesumus, ut ex tanto mysterio plenitudinem caritatis hauriamus et vitae”11. Została ona zawarta w każdej z edycji posoborowego Mszału Rzymskiego, począwszy od jego pierwszego wydania typicznego12. Jednak jest to kompozycja nowa, powstała podczas prac posoborowej komisji liturgicznej nad odnową Triduum Paschalnego13. Prawdopodobnie została ona utworzona na bazie jednego tekstu Sakramentarza z Werony z VII w., wskazującego na ofiarę Chrystusa Kapłana i Baranka składaną Bogu Ojcu za ludzi14.
Modlitwa nad darami
Kolejną modlitwą formularza Wielkiego Czwartku jest oracja odmawiana nad darami. Ma ona dzisiaj następujące brzmienie: „Concede nobis, quaesumus, Domine, haec digne frequentare mysteria, quia, quoties huius hostiae commemoratio celebratur, opus nostrae redemptionis exercetur”15. Ta modlitwa ma bardzo bogatą historię. Nie tylko była ona obecna we wszystkich poprzednich wydaniach posoborowego Mszału Rzymskiego, ale zawierał ją również Mszał Rzymski z 1962 r., tyle że tam była ona umieszczona w formularzu Mszy Dziewiątej Niedzieli po Zesłaniu Ducha Świętego16. Poza tym jej obecność daje się zauważyć w średniowiecznych sakramentarzach. Sakramentarz z Werony z VII w. zawierał w sobie orację, która od wyżej przedstawionej różniła się tylko początkowym wezwaniem17. Dokładnie taką samą modlitwę, jak ta umieszczona we współczesnych księgach, przedstawiał również Sakramentarz Gelazjański z VIII w.18 Wszystkie te księgi zawierały więc w sobie modlitwę, która wskazywała na zbawczy aspekt uczestniczenia w świętej liturgii, podczas której dokonuje się anamneza całego dzieła odkupienia.
Prefacja
Prefacją przypisaną do Mszy Wieczornej Wieczerzy Pańskiej jest pierwsza prefacja o Najświętszej Eucharystii, która w swym embolizmie zawiera następujące słowa: „Qui, versus aeternusque Sacerdos, formam sacrificii perennis instituens, hostiam tibi se primus obtulit salutarem, et nos, in sui memoriam, praecepit offere. Cuius carnem pro nobis immolatam dum sumimus, roboramur, et fusum pro nibis sanguinem dum potamus, abluimur”19. Była ona obecna w poprzednich wydaniach posoborowego Mszału Rzymskiego, począwszy od wydania z 1970 r.20 Jednakże nie posiadały jej żadne wcześniejsze księgi. W bardzo zbliżonej, choć nie w identycznej formie, tekst prefacji zawierał Mszał Paryski z 1738 r.21 Prawdopodobnie to on stał się punktem wyjścia dla prac nad nową prefacją, której przesłanie nawiązuje do tekstów średniowiecznych sakramentarzy oraz do różnych tekstów biblijnych i patrystycznych22. Dzięki swemu teologicznemu bogactwu prefacja ta ukazuje doktrynę Kościoła odnoszącą się do Mszy św., wskazując na to, że podczas celebrowania Mszy świętej nieustannie uobecnia się ofiara krzyża.
Antyfona na Komunię
Kolejną częścią formularza mszalnego jest antyfona na Komunię, którą stanowi fragment Pierwszego Listu do Koryntian: „Hoc Corpus, quod pro vobis tradetur: hic calix novi testamenti est in meo Sanguine, dicit Dominus; foc facite, quotiescumque sumitis, in meam commemorationem” (1 Kor 11, 24-25)23. Ta antyfona została dołączona do nowego Mszału Rzymskiego po reformie liturgicznej, gdyż poprzedni Mszał sprzed reformy posiadał inną antyfonę na Komunię, pochodzącą z Ewangelii według św. Jana (J 13, 12-13 i 15)24. Obecna antyfona w sposób ścisły nawiązuje do drugiego czytania oraz do konsekracji, wskazując na prawdziwość transsubstancjacji dokonującej się podczas liturgii mszalnej, której sprawowanie jest nakazem Pańskim.
Modlitwa po Komunii
Ostatnią modlitwą formularza była oracja po Komunii św. W Mszale Rzymskim z 2008 r. brzmi ona następująco: „Concede nobis, omnipotens Deus, ut, sicut Cena Filii tui reficimur temporali, ita satiari mereamur aeterna”25. Modlitwa ta była obecna we wszystkich wcześniejszych wydaniach posoborowego Mszału Rzymskiego, począwszy od tego z 1970 r.26 Dostrzega się ją również w Mszale Gotyckim z VII w.27 Zatem jest to kolejna modlitwa obecna we współczesnym mszale, sięgająca swymi korzeniami średniowiecza i wskazująca na ostateczny cel uczestnictwa w sakramentach Kościoła – osiągnięcie zbawienia.
***
Z lektury powyższego tekstu można się dowiedzieć, że kościelne modlitwy, odmawiane przez kapłanów w Wielki Czwartek podczas Wieczornej Mszy Wieczerzy Pańskiej, są uświęcone długoletnią obecnością w liturgii. Nawet jeśli niektóre z nich powstały dopiero w XX w., to jednak były one wzorowane na tekstach, które funkcjonowały dawniej i przetrwały do obecnych czasów.
1 „Triduum paschale Passionis et Resurrectionis Domini incipit a Missa vespertina in Cena Domini, habet suum centrum in Vigilia paschali, et clauditur Vesperis dominicae Resurrectionis”. Calendarium Romanum ex decreto Sacrosanccti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1969, nr 19.
2 „Missa Solemni Vespertina in Cena Domini”. Missale Romanum ex decreto SS. Concilii Tridentini Restitutum Summorum Pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962, s. 153.
3 Zob. English-Latin Roman Missal for the United States of America. New York, 1966, s. 285.
4 Zob. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticanii II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum Ioannis Pauli PP. II cura recognitum. Editio typica tertia. Typis Vaticanis, 2008, s. 299.
5 W tym czasie utworzono także i włączono do Mszału Rzymskiego prefację na Mszę krzyżma. Zob. J. Lessard- Thibodeau: Mutual Liturgical Enrichment: Juridical consideratione of 20th and 21th century Conciliar, Papal and Curial documents. Ottawa: 2022, s. 234.
6 Zob. M. Blaza: Wybrane zagadnienia dotyczące reformy Triduum Paschalnego w rytach rzymskim i bizantyjskim. W: „Ad Fontes Liturgicos”. Red. J. Mieczkowski, P. Nowakowski. Kraków: 2014, s. 137.
7 „Chlubimy się krzyżem naszego Pana Jezusa Chrystusa: w nim jest nasze zbawienie, życie i zmartwychwstanie, przez niego jesteśmy zbawieni i oswobodzeni”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 126. 8 „Ps. 66, 2: Deus misereatur nostri, et benedicat nobis: illuminet vultum suum super nos, et misereatur nostri”. Missale Romanum ex decreto SS. Concilii Tridentini Restitutum Summorum Pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962, s. 154.
9 Zob. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Concilii Tridentini restitutum Pii V Pont. Max. Iussa editum.
Venetiis, 1570, s. 82.
10 Oprócz tego zachowano biały kolor szat liturgicznych, co nadal świadczy o łączności z dawną praktyką celebrowania tegoż dnia. Zob. M. Blaza: Wybrane zagadnienia dotyczące reformy Triduum Paschalnego w rytach rzymskim i bizantyjskim. W: „Ad Fontes Liturgicos”. Red. J. Mieczkowski, P. Nowakowski. Kraków: 2014, s. 141.
11 „Wszechmogący, wieczny Boże, obchodzimy pamiątkę najświętszej Wieczerzy, podczas której Twój jednorodzony Syn mając się wydać na śmierć pozostawił Kościołowi nową wiekuistą Ofiarę i Ucztę swojej miłości; spraw, abyśmy z tak wielkiego misterium czerpali pełnię miłości i życia”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 127.
12 Zob. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli
PP. VI promulgatum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1971, s. 243.
13 Zob. C. Johnson: The soruces of the Roman Missal (1975). Proprium de Tempore. Proprium de Sanctis. Roma: 1996, s. 60.
14 „Vere dignum: qui se ipsum tibi pro nobis offerens immolandum idem sacerdos et sacer agnus exhibuit”. Sacramentarium Veronense (Cod. Bibl. Capit. Veron. LXXXV [80]), XXVI (nr 96). Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1994, s. 13.
15 „Panie, nasz Boże, daj nam godnie uczestniczyć w świętych obrzędach, ilekroć, bowiem sprawujemy pamiątkę ofiary Chrystusa, spełnia się dzieło naszego odkupienia”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 128.
16 Zob. Missale Romanum ex decreto SS. Concilii Tridentini Restitutum Summorum Pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962, s. 389.
17 „Da nobis haec, quaesumus….”. Sacramentarium Veronense (Cod. Bibl. Capit. Veron. LXXXV [80]), XXV (nr 93). Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1994, s. 13.
18 Zob. Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis Anni Circuli (Cod. Vat. Reg. lat. 3116/Paris Bibl. Nat. 7193, 41/56). Sacramentarium Gelasianum, XXV (nr 170). Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1981, s. 30.
19 „On sam jako prawdziwy i wieczny Kapłan, ustanawiając obrzęd wiekuistej Ofiary, pierwszy się Tobie oddał w zbawczej Ofierze i nam polecił ją składać na swoją pamiątkę. Jego Ciało za nas wydane umacnia nas, gdy je spożywamy, a Krew za nas wylana, obmywa nas, gdy ją pijemy”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 63*.
20 Zob. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1971, s. 420.
21 „Vere dignum […] per Christum Dominum nostrum, verum aeternumque Pontificem et solum sine peccati macula sacerdotem: qui in novissima coena formam sacrificii perennis instituens, hostiam se tibi primum obtulit, et primus docuit offerri: cujus carne pro nobis immolata dum pascimur, roboramur et suso sanguine dum potamur, abluimur”. Missale Parisense anno 1738 publici iuris factum. Ed. C. Johnson, A. Ward. Roma: 1993, s. 284.
22 Zob. A. Ward, C. Johnson: The sources of the Roman Missal. Praefaces. Rome: 1987, s. 717-722.
23 „To jest Ciało moje za was wydane; ten kielich jest Nowym Przymierzem we Krwi mojej. Czyńcie to, ile razy spożywać będziecie, na moją pamiątkę”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 131.
24 Zob. Missale Romanum ex decreto SS. Concilii Tridentini Restitutum Summorum Pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962, s. 159.
25 „Wszechmogący Boże, spraw, abyśmy posileni na doczesnej uczcie Twojego Syna, zasłużyli na pełne uczestnictwo uczcie niebieskiej”. Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986, s. 131.
26 Zob. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli
PP. VI promulgatum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1971, s. 248.
27 Zob. „Missale Gothicum” a Gallican Sacramentary (Ms. Vatican. Regin. lat. 317), (214). Ed. H. M. Bannister. London: 1917, s. 64.
Bibliografia:
1. Źródła
Calendarium Romanum ex decreto Sacrosanccti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1969.
Englisch-Latin Roman Missal for the United States of America. New York, 1966.
Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis Anni Circuli (Cod. Vat. Reg. lat. 3116/Paris Bibl. Nat. 7193, 41/56). Sacramentarium Gelasianum. Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1981.
„Missale Gothicum” a Gallican Sacramentary (Ms. Vatican. Regin. lat. 317). Ed. H. M. Bannister. London: 1917.
Missale Parisense anno 1738 publici iuris factum. Ed. C. Johnson, A. Ward. Roma: 1993.
Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Concilii Tridentini restitutum Pii V Pont. Max. Iussa editum. Venetiis, 1570.
Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1971.
Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticanii II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum Ioannis Pauli PP. II cura recognitum. Editio typica tertia. Typis Vaticanis, 2008.
Missale Romanum ex decreto SS. Concilii Tridentini Restitutum Summorum Pontificum cura recognitum. Editio typica. Typis Polyglottis Vaticanis, 1962.
Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wyd. I. Poznań: 1986.
Sacramentarium Veronense (Cod. Bibl. Capit. Veron. LXXXV [80]). Hg. L. C. Mohlberg. Roma: 1994.
2. Opracowania
A. Ward, C. Johnson: The sources of the Roman Missal. Praefaces. Rome: 1987.
C. Johnson: The soruces of the Roman Missal (1975). Proprium de Tempore. Proprium de Sanctis. Roma: 1996.
J. Lessard-Thibodeau: Mutual Liturgical Enrichment: Juridical consideratione of 20th and 21th century Conciliar, Papal and Curial documents. Ottawa: 2022.
M. Blaza: Wybrane zagadnienia dotyczące reformy Triduum Paschalnego w rytach rzymskim i bizantyjskim. W: „Ad Fontes Liturgicos”. Red. J. Mieczkowski, P. Nowakowski. Kraków: 2014 (s. 133-165).