Ta popularna pieśń z kręgu krakowskich dominikanów, skomponowana przez Jacka Gałuszkę, ma swoje korzenie w śpiewie liturgicznym liczącym ponad tysiąc lat. Utwór ten powstał na fali zakonnej i duszpasterskiej odnowy życia liturgicznego polskich dominikanów w latach 90. XX wieku.
Muzyczne, liturgiczne i teologiczne korzenie tej pieśni sięgają jednak głęboko w przeszłość i pewnie mało kto pamięta teraz o tej ponad tysiącletniej drodze[1], jaką te słowa oraz muzyka pokonały z Francji do Polski. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zarówno źródeł, jak i przebiegu tej podróży.
We wczesnych antyfonarzach można znaleźć łacińskie responsorium dłuższe[2] na godzinę czytań – Isti sunt agni novelli. Przeznaczone jest ono przede wszystkim na dni Oktawy Wielkanocy, środy i niedziele Okresu Wielkanocnego oraz obchody świętych w tymże okresie[3]. Trzy wersety są częścią tej tradycji, ale użycie drugiego i trzeciego było bardziej prawdopodobne w środę Oktawy Wielkanocy. Bardziej współczesna trydencka Liturgia Godzin umieściła to responsorium w sobotę Oktawy[4].
Responsorium, wraz z nutami, można znaleźć w rękopisie Cod. Sang. 391 z końca X w., jednak z tylko jednym wersetem: Ecce praecedet vos.
R. Isti sunt agni nouelli; qui adnuntiauerunt alleluia Modo venerunt adfontem: [cf. Apoc 7,13-17] repleti sunt claritate, a[ll]e[l]uia, a[ll]e[l]uia.
V. Ecce precedet nos in galileam ibi eum uidebitis sicut dixit nobis (cf. Mk 16,7). modo
Antyfonarz z Poissy (dominikański rękopis z XIV w.) zamieszcza tekst z diastematycznymi neumami (AUS-Mslv096.1, folio 253v-254r) z kilkoma zmianami oraz z dodatkowymi wersetami zaczerpniętymi z Apokalipsy i Psalmów.
R. Isti sunt agni nouelli; qui annuntiauerunt, alleluia modo uenerunt ad fontes: [cf. Apoc 7,9-17] Repleti sunt claritate, alleluia, alleluia.
V. In conspectu Agni amicti sunt stolis albis, et palmae in manibus eorum. [Apoc 7,9] Repleti sunt.
R. In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum. (Ps 18(19), 5)
V. Ecce praecedet vos in Galilaeam: ibi eum videbitis sicut dixit vobis (cf. Mk 16,7)
Respons (refren) w tym dłuższym responsorium jest adaptacją wersetów 13-14 z siódmego rozdziału Księgi Apokalipsy. Ap 7, 9-17 opisuje scenę w niebie, gdzie ci, którzy przychodzą z wielkiego ucisku, stoją przed tronem Boga, wielbiąc Jego i Baranka.
9 Potem ujrzałem: a oto wielki tłum, którego nie mógł nikt policzyć, z każdego narodu i wszystkich pokoleń, ludów i języków, stojący przed tronem i przed Barankiem. Odziani są w białe szaty, a w ręku ich palmy. 10 I głosem donośnym tak wołają: «Zbawienie u Boga naszego, Zasiadającego na tronie i u Baranka». 11 A wszyscy aniołowie stanęli wokół tronu i Starców, i czworga Zwierząt, i na oblicza swe padli przed tronem, i pokłon oddali Bogu, 12 mówiąc: «Amen. Błogosławieństwo i chwała, i mądrość, i dziękczynienie, i cześć, i moc, i potęga Bogu naszemu na wieki wieków! Amen». 13 A jeden ze Starców odezwał się do mnie tymi słowami: «Ci przyodziani w białe szaty kim są i skąd przybyli?» 14 I powiedziałem do niego: «Panie, ty wiesz». I rzekł do mnie: «To ci, którzy przychodzą z wielkiego ucisku i opłukali swe szaty, i w krwi Baranka je wybielili. 15 Dlatego są przed tronem Boga i w Jego świątyni cześć Mu oddają we dnie i w nocy. A Zasiadający na tronie rozciągnie namiot nad nimi. 16 Nie będą już łaknąć ani nie będą już pragnąć, i nie porazi ich słońce ani żaden upał, 17 bo paść ich będzie Baranek, który jest pośrodku tronu, i poprowadzi ich do źródeł wód życia: i każdą łzę otrze Bóg z ich oczu».
Tekst refrenu identyfikuje postacie młodych baranków jako tych, którzy przyszli do źródła, czy też do “zdrojów” żywej wody, o których mowa w Ap 7,17. To ci, którzy zostali ochrzczeni.
Pierwszy werset długiego responsorium – In conspectu Agni amicti sunt stolis albis, et palmae in manibus eorum– jest wzięty bezpośrednio z Ap 7,9, gdzie ci, którzy byli wiernymi świadkami Chrystusa, stoją ubrani w białe szaty przed obliczem Baranka. Białe, ponieważ zostali oni obmyci w jego krwi – por. Ap 7,14. Trzymają w rękach symbol swojego zwycięstwa: gałązki palmowe.
Drugi werset responsorium – In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum – zaczerpnięty jest z Psalmu 19 i przedstawia baranki młode jako tych, którzy zanieśli nowinę na krańce ziemi. Zachodnia liturgia używa tego psalmowego wersetu jako antyfony do Psalmu 19A w godzinie czytań z tekstów wspólnych o Apostołach[5]. Jego wcześniejsza część, która nie jest wykorzystana w tekście liturgicznym, zaznacza, że przy tym „głoszeniu” nie zostały użyte żadne słowa: Non sunt loquelae neque sermones. To odniesienie jest bardzo zasadne w stosunku to tych, którzy przekazują wiarę raczej swoim świadectwem niż słowami. Następujący werset psalmu jest równie interesujący przez swoje odniesienie do nich (baranków) będących tam, gdzie Bóg umieścił namiot dla słońca –Soli posuit tabernaculum in eis – co przywołuje słowa refrenu repleti sunt claritate.
Trzeci werset długiego responsorium – Ecce praecedet vos in Galilaeam: ibi eum videbitis sicut dixit vobis – jest adaptacją słów anioła wypowiedzianych w wielkanocny poranek do dwóch Marii, zapisanych w Mk 16,7. Ogłaszał on, że Pan Jezus pójdzie przed Piotrem i uczniami do Galilei i tam Go spotkają:
Po upływie szabatu Maria Magdalena, Maria, matka Jakuba, i Salome nakupiły wonności, żeby pójść namaścić Jezusa. 2 Wczesnym rankiem w pierwszy dzień tygodnia przyszły do grobu, gdy słońce wzeszło. 3 A mówiły między sobą: «Kto nam odsunie kamień od wejścia do grobu?» 4 Gdy jednak spojrzały, zauważyły, że kamień był już odsunięty, a był bardzo duży. 5 Weszły więc do grobu i ujrzały młodzieńca siedzącego po prawej stronie, ubranego w białą szatę; i bardzo się przestraszyły. 6 Lecz on rzekł do nich: «Nie bójcie się! Szukacie Jezusa z Nazaretu, ukrzyżowanego; powstał, nie ma Go tu. Oto miejsce, gdzie Go złożyli. 7 Lecz idźcie, powiedzcie Jego uczniom i Piotrowi: Idzie przed wami do Galilei, tam Go ujrzycie, jak wam powiedział» (Mk 16,1-7).
Oto wersja drukowana tego długiego responsorium (pierwsza generacja) z jednym tylko wersetem i jego melodią[6]:
W 1902 roku pierwsze francuskie czasopismo o chorale gregoriańskim przeznaczone dla szerszej publiczności, Revue du chant grégorien, opublikowało w formie refrenu ze wersami chorał, który wykorzystywał Isti sunt agni novelli jako refren, ale połączył go ze zwrotkami adresowanymi przede wszystkim do Najświętszej Maryi Panny[7]. Czasopismo proponowało ten nowy chorał jako odpowiedni hymn dla dzieci przyjmujących Pierwszą Komunię Świętą w parafii.
Niedługo po tej popularno-naukowej publikacji nasze responsorium, razem z lekko zmienionym układem wersów, zostało opublikowane w książce z hymnami maryjnymi przygotowanymi przez znawcę chorału o. Josepha Pothiera[8], który pracował przy wydawaniu Revue du chant grégorien. Wersja o. Pothiera z 1903 roku zawierała dwanaście wersetów, których pochodzenie było dokładnie wskazane. Osiem pochodziło z Mariale św. Anzelma z Canterbury, cztery były nowymi kompozycjami, refren natomiast pochodził „z liturgii”. W niniejszym tekście przedstawiliśmy już dokładniej to liturgiczne źródło jako długie responsorium paschalne. Cztery nowe wersety z wersji Pothiera skupiały się nie na Maryi, lecz na tematach chrztu, Eucharystii i odkupienia.
Krótsza wersja hymnu z Cantus Mariales z 1903 r. została opublikowana przez cystersów w 1939 r. pod tytułem Laudes vespertinae, i zawierała ona trzy spośród nowszych wersetów oraz pięć starszych[9].
W 1960 r. benedyktyńskie opactwo w Tyńcu opublikowało księgę ze śpiewem gregoriańskim pt. Kyriale dla wiernych, w którym polskie tłumaczenie naszego długiego responsorium czy też hymnu zostało użyte jako refren dla całkowicie nowej kompozycji[10]. Wybór taki był niewątpliwie zainspirowany wspomnianą wcześniej popularną francuską publikacją. Redaktorem dzieła był słynny mnich tyniecki, o. Franciszek Małaczyński (1920-2009), postać ważna dla posoborowej odnowy liturgicznej w polskim Kościele. Wersety tego chorału trzeciej generacji zostały wzięte w całości z paschalnego hymnu Ad Regias Agni dapes[11]. Starsza i odnowiona wersja tego hymnu jest lepiej znana pod tytułem Ad cenam Agni providi[12].
Polski chorał benedyktyński z 1960 r. wykorzystuje w dużej mierze melodię opublikowaną przez Pothiera, zarówno dla refrenów jak i wersów, nawet jeśli tekst wersetów polskich nie koresponduje z chorałem Pothiera. Teraz przejdziemy do przedstawienia zagadnień muzycznych.
Dominikańska pieśń, napisana w latach dziewięćdziesiątych, była pod względem muzycznym nową kompozycją, zaś tekst został bez żadnych zmian zaczerpnięty z polskiego chorału benedyktyńskiego. Nowej muzyce dominikańskiej nie brakuje jednak inspiracji z tradycji dawniejszej, wykorzystuje bowiem w responsie (refrenie) motywy z rzymskiej melodii paschalnego hymnu nieszpornego, czyli melodii, która najprawdopodobniej nie wpłynęła na chorał w wersji Pothiera, cystersów czy benedyktynów, a tu została związana z wersetami, jakie pojawiają się w tej historii dopiero w 1960 r. Można powiedzieć, że to intrygujące i niebezpośrednie połączenie źródeł w odniesieniu zarówno do tekstu, jak i muzyki, gdzie pochodzenie muzyki pozostaje nawet bardziej tajemnicze.
Trzecia generacja chorału, ta z tynieckiego opactwa, wykorzystywała w dużej mierze melodię z drugiej generacji, co będzie widoczne na poniższym zestawieniu. Pierwsze dotyczy refrenów, które korespondują dość dokładnie.
Drugie porównanie dotyczy wersetów, które wciąż ze sobą korespondują, lecz już w mniejszym stopniu.
Nim przystąpimy do analizy naszego dominikańskiego hymnu czwartej generacji, rozważmy najpierw początek wielkanocnego hymnu w jego wersji rzymskiej. Zwróćmy uwagę na części melodii zaznaczone wielkimi literami, czyli la-sol oraz do-re-do-si-la[13]:
A oto muzyka do refrenu naszego dominikańskiego hymnu z wyraźnymi motywami (la-sol oraz do-re-do-si-la) zaczerpniętymi z hymnu paschalnego, co zaznaczono przez umieszczenie pod spodem odpowiadających im łacińskich sylab:
Dominikański refren wydaje się być silnie inspirowany dwoma motywami z pierwszej muzycznej frazy gregoriańskiego hymnu na Okres Wielkanocny. Nowa dominikańska muzyka wydaje się być drugim krokiem w procesie stawania się hymnu bardziej paschalnym. Pierwszym krokiem było wykorzystanie wersów paschalnego hymnu nieszporów w 1960.
Polski tekst, zarówno w wersji benedyktyńskiej, jak i dominikańskiej, jest szczególną kombinacją tekstów odnoszących się do apostołów, a później do nowo ochrzczonych. Refren i kolejne wersety z nieszpornego hymnu są włożone w usta neofitów, którzy oczekują uczty wraz z Barankiem w niebie, a już teraz cieszą się z dostępu do zbawienia przez sakramenty. Polski tekst mówi najpierw o małej grupie nowo ochrzczonych, a potem o wszystkich, którzy już otrzymali ten sakrament.
Refren zwraca uwagę starszych chrześcijan na tych, których dopiero co ochrzczono – najpewniej na Wigilii Paschalnej, a więc na tę samą grupę, na którą zazwyczaj zwraca się uwagę wspólnoty w trakcie Oktawy Wielkiej Nocy. Zestawienie refrenu z wersami z hymnu paschalnego i nacisk na szerszy kontekst pomagają wówczas nowo ochrzczonym odnaleźć się we wspólnocie, podobnie jak to miały na celu śpiewane gregoriańskie teksty własne na mszach w pierwszym tysiącleciu: introit Eduxit populum na sobotę w Oktawie, pieśń na komunię tego samego dnia Omnes qui in Christo baptizati sunt induisti Christum, introit Quasi modo geniti infantes na następny dzień[14]. Dla tych, którzy są wyczuleni na muzyczne ekspresje Okresu Wielkanocnego, ponowne wykorzystanie przez dominikański utwór motywów muzycznych z paschalnego hymnu wydobywa motyw przynależności nowo ochrzczonych do wspólnoty, gdyż tekst ten podkreśla właśnie aspekt wspólnotowy, a żywy rytm ma na celu dalsze wzmocnienie tej atmosfery.
Instrumentalny wstęp do dominikańskiej kompozycji wykonywany przez dwa oboje można odczytać jako przywołanie wietrznej scenerii na morskim brzegu – a dokładniej przejście przez Morze Czerwone, opisane w Księdze Wyjścia.
Pieśń przywołuje to pierwotne, fundamentalne wydarzenie, które ogłaszane jest przez paschalny okrzyk Alleluja! – również na ustach nowo ochrzczonych.
[1] por. Śpiewnik Liturgiczny Niepojęta Trójco, Dominikański Ośrodek Liturgiczny, Kraków 1998, ss. 204-205.
[2] Krótką charakterystykę responsoriów i historię ich użycia liturgicznego przedstawia Radosław Błaszczyk SDB: https://opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAL/ms201501_responsoria.html (przyp. tłum.).
[3] por. Corpus antiphonalium officium, vol. 4: Responsoria, Versus, Hymni et Varia, n.7012, ed. Renato-Jean Hesbert (Rerum Ecclesiasticarum Documenta. Series Maior. Fontes 10), Herder, Roma 1970, 253.
[4] por. Breviarium Romanum. Editio Princeps (1568), 2226, edd. Manlio Sodi-Achille Maria Triacca (Monumenta Liturgical Concilii Tridentini 3), CLV-Edizioni Liturgiche, Roma 2012, 369/-399-.
[5] np.: Liturgia Horarum, vol. 3, 1973, page 1379; Liturgia godzin, t. 2, 1984, s. 1559-1560. por. Corpus Antiphonalium Officii, vol. 3: Invitatoria et Antiphonae, n.3272, ed. Renaud-Jean Hesbert, Herder, Roma 1968, 276.
[6] Liber responsorialis pro festis i. classis et communi sanctorum juxta ritum monasticum Adnectuntur Invitatorium et Hymnum Aliorum Festorum, Typographie S. Pierre, Solesmis 1895, 169.
[7] Joseph Pothier «Isti sunt agni novelli», Revue du chant grégorien 10 (1902) 113-118.
[8] «Isti sunt agni novelli», in Joseph Pothier, Cantus Mariales quos e fontibus antiquis eruit aut opere novo veterum instar concinnavit, Poussilegue, Parisiis 1903, 101-104.
[9] Laudes vespertinae seu cantus diversi ad benedictionem, Ordinis Cisterciensiensis Reformatorum, Westmalle 1939, 105-108
[10] Franciszek Małaczyński (ed.), Kyriale dla wiernych. części stałe Mszy świętej, wybrane msze gregoriańskie, ważniejsze śpiewy na rok kościelny,Księgarnia Św. Jacka, Katowice 1960.
[11] por. Antiphonale Sacrosanctae Romanae Ecclesiae pro diurnis horis SS. D.N. Pii X. Pontificis Maximi jussu restitutum et editum, Typis Polyglottis Vaticanis, Romae 1912, 380-382.
[12] por. Antiphonale Romanum Secundum Liturgiam Horarum Ordinemque Cantus Officii Dispositum A Solesmensibus Monachis Praeparatum Tomus Alter. Liber Hymnarius cum Invitatoriis & Aliquibus Responsoriis, Solesmis 1983, 74-75; Liturgia horarum iuxta ritum romanum. Antiphonale Romanum in canto gregoriano ad exemplar ordinis cantus officii dispositum. II. Ad vesperas in dominicis et festis. Cura scriptorii paleographici solesmensis praeparatum, Solesmis 2009, 199-200.
[13] por. Antiphonale Romanum secundum Liturgicam Horarum ordinemque cantus officii dispositum a solesmensibus monachis praeparatum. Tomus alter. Liber Hymnarius cum Invitatoriis et aliquibus Responsoriis, Solesmsi 1983, 74-75; The tune was almost identical in the chant books during the decades before Vatican II; Antiphonale Sacrosanctae Romanae Ecclesiae pro diurnis horis SS. D.N. Pii X. Pontificis Maximi jussu restitutum et editum, Typis Polyglottis Vaticanis, Romae 1912, 380-382; Liber usualis, Desclée, Tournai-New York,1961, 812-813.
[14] Eduxit Dominus populum suum in exsultatione, alleluia: et electos suos in laetitia (łac. Wywiódł Pan lud swój w radości: i wybranych swoich z weselem); Omnes qui in Christo baptizati estis, Christum induistis (łac. Wszyscy wy, którzy zostaliście ochrzczeni w Chrystusie, przyoblekliście się w Chrystusa); Quasi modo geniti infantes, Alleluia, rationabiles, sine dolo lac concupiscite, Alleluia (łac. Jak nowonarodzone dzieci, alleluja, pragnijcie czystego duchowego mleka wolni od podstępu) – przyp. tłum.
