Ton pierwszy. Ton Epifanii [OKTOECHOS – muzyczna ikona ekonomii zbawienia]

Jak opisuje go ks. Dimitrij Bołgarskij, jest to «ton początku otwierania się na ziemi Boskiego piękna, ton progu zbawienia i Zmartwychwstania. To ton pojednania człowieka z Bogiem, zniszczenia „przegrody wrogości”»[1]. Faktycznie cały ten opis jest zbudowany na tzw. «dogmatyku» – najbardziej uroczystym teotokionie (hymnie ku czci Bogarodzicy), zamykającym rząd stichir śpiewanych przed centralnym hymnem wieczerni pt. «Światłości pogodna» (gr. Φῶς ἱλαρὸν).

Ton światła

Jednak patrząc na szerszy masyw tekstów hymnograficznych 1. tonu, można powiedzieć, że jest to ton epifanii, ton wcielenia, przyjścia Boga w świat, zanurzony w grzechu i ciemności. Ton Boskiego światła, rozjaśniającego mroki istnienia. O tym wyraźnie świadczy sama muzyczna wymowa tego tonu (ΗΧΟΣ ΠΡΩΤΟΣ, przedton ἀνανές), budującego melodie diatonicznie od D, nieco mrocznego i surowego. Troparion Epifanii – Chrztu Chrystusa w Jordanie – śpiewa się na 1 ton.

Zmartwychwstały w mroku przedświtu

Dlaczego zatem cały ośmiopiosenny kanon jutrzni Paschy (św. Jana z Damaszku) też został osadzony w tonie pierwszym? Przecież jest to jakby inny temat. Wyjaśnienie kryje się w refleksji teologicznej nad tym największym z świąt.

Pascha też ma w sobie temat epifanii – pojawienia się Zmartwychwstałego Boga w mroku przedświtu. W momencie kiedy już jak gdyby umarła wszelka nadzieja, Zbawiciel został złożony do grobu, zło, zabójstwo, nienawiść – triumfuje. Tonalnie „officium” Paschy trzyma się na tonie pierwszym i związanym z nim tonie piątym (plagalnym pierwszym), który jest tonem Zmartwychwstania. Epifania – Wielkanoc: Bóg rodzi się jako Człowiek w tym świecie dla walki ze śmiercią w różnych jej postaciach, i w końcu sama śmierć zostaje zwyciężona przez Niego – ta teologia uwyraźnia się w samym brzmieniu tonalnym hymnów wielkanocnych.

Tydzień – ikona

Wspomnijmy też o nieco innym temacie: Dzień Paschy to też tajemniczy PIERWSZY DZIEŃ nowego stworzenia, liturgicznie od dnia Paschy zaczyna się od nowa liczba dni i tonów (podczas tygodnia po Wielkanocy ton zmienia się każdego dnia, tym samym ten szczególny tydzień jest jakby ikoną całego Oktoechosu i bizantyjskiego roku liturgicznego). To następna przyczyna dominowania 1. tonu w hymnografii tego święta.

Również dominuje on w Niedzielę «Antypaschy» – św. apostoła Tomasza. Nazwę tej niedzieli należy rozumieć jako «antyfonę» Wielkanocy. Skończył się popaschalny tydzień – archetyp roku liturgicznego – i zaczyna się nowa kolej tygodni. Od tej bowiem niedzieli ton zmienia się już nie codziennie, lecz na początku każdego tygodnia[2].

Oprócz Paschy widzimy dwa kanony w tonie pierwszym na jutrzni Bożego Narodzenia (Kosmasa z Majumu i Jana Damasceńskiego), pierwszy z dwóch kanonów Zaśnięcia NMP itd. Mamy kanon 1. tonu na Zaśnięcie Bogurodzicy – albowiem to jest Jej Pascha, Jej uczestnictwo w paschalnym misterium Syna.

Epifania krzyża

Dlaczego jednak kluczowy tekst hymnograficzny święta Podwyższenia Krzyża też został osadzony w tonie 1.? Czy i tutaj można wyszukać pewną teologię Epifanii? Okazuje się, że tak. Odczytać «epifanię Krzyża» da się w samym uroczystym obrzędzie jego podwyższenia, którym kończy się jutrznia tego święta. Biskup albo kapłan świętobliwie schyla się z Krzyżem w rękach prawie do ziemi, potem powoli podnosi Krzyż – jak niegdyś Mojżesz na pustyni podniósł węża miedzianego (Lb 21, 9) wśród mroku choroby i umierania.

Dziewica – początek

Dziewica Maryja często jest nazywana w bizantyjskiej hymnografii «początkiem zbawienia». Dlatego jeden z najpiękniejszych automelonów (hymnów-wzorców dla wielu tekstów) jest właśnie maryjnym – «O przedziwny cudzie!» (Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος). Ten automelon – z różnymi oczywiście tekstami – śpiewa się na wszystkie wielkie święta maryjne.

 

Przykłady śpiewów w tonie pierwszym

Alleluja bizantyjskie – Ton 1 wersja 1

Muz.: Hieromnich Grzegorz z monasteru Simonopetra na Św. Górze

Śpiew: Andrij Szkrabiuk

Ison: Sławomir Witkowski, Wojciech Sznyk OP

Alleluja bizantyjskie – Ton 1 wersja 2

Muz.: Simon Karas (+ 2000)

Śpiew: Andrij Szkrabiuk

Ison: Sławomir Witkowski, Wojciech Sznyk OP

 

Nuty do pobrania:

Kolejna część już w następną niedzielę na łamach naszego portalu.

************************

[1] Всенощное бдение. Богослужебные песнопения Православной Церкви. Составление, редакция, комментарии Дмитрия Болгарского. Издание Свято-Троицкого Ионинского монастыря. Киев 2000. S. 90.

[2] W sobotę wieczorem zawsze zaczyna się na wieczerni nowy ton – od Niedzieli Antypaschy aż do następnej Wielkanocy.