Na koniec swego ostatniego wpisu napomknąłem o tym, że zacząłem bardziej z bliska przeglądać Sakramentarz Gereona i natknąłem się na parę ciekawych rzeczy. Dzisiaj o jednej z nich.
Sakramentarz Gereona i Sakramentarz tyniecki są tak bardzo sobie bliskie, że nie sposób wątpić o ich ścisłym pokrewieństwie, być może nawet Gereon był podstawowym źródłem dla Tyńca (dla przypomnienia: Sakramentarz Gereona jest datowany na przełom X i XI wieku, a Tyniec, wg informacji na stronie polona.pl na ok. 1072/1075). Nie oznacza to, że nie ma między nimi różnic, niektóre z nich, jak się okazuje, otwierają ciekawe tropy. Owocne okazało się np. porównanie ich formularzy na święto męczeństwa św. Jana Chrzciciela (29 sierpnia).
Pomijam to, że “tyniecki” kopista był rozkojarzony i zatytułował to święto “Passio S. Augustini” (męczeństwo św. Augustyna; wspomnienie Augustyna było dzień wcześniej), bo to jest tylko zabawny drobiazg. Inspirujące okazało się porównanie formularzy z 29 VIII w obu księgach, na co wcześniej nie zwróciłem uwagi. Formularz tyniecki jest następujący (podaję incipit, czyli początkowe słowa modlitw):
Sancti Iohannis baptistae (kolekta)
Munera tibi Domine (secreta czyli modl. nad darami)
Conferat nobis Domine (ad complendum czyli m. po Komunii)
Ten formularz nie budził dotąd mojego większego zainteresowania, ponieważ bardzo podobny mają frankijskie Gelasiana (choćby najstarszy z nich Sakramentarz z Gellone z końca VIII w.), tylko bogatszy o alternatywną kolektę i prefację. Ponieważ zaś Gregorianum hadriańskie będące podstawowym wyjściowym źródłem sakramentarzy pokarolińskich w ogóle nie ma święta męczeństwa Jana Chrzciciela, jest jasne, że przy uzupełnieniu kalendarza formularz skądś musiał być zaczerpnięty, a uzupełnianie ze źródeł gelazjańskich było najnaturalniejszą rzeczą pod słońcem.
Co mamy natomiast u Gereona? Mamy nie trzy a cztery modlitwy: po modlitwie ad complendum jest jeszcze modlitwa Perpetuis nos Domine opatrzona tytułem AD UESPR, czyli skrótowo napisane, że chodzi o modlitwę nieszporów. Zajrzałem do Sakramentarza fryburskiego (kuzyn tynieckiego) i zobaczyłem, że też ma na końcu modlitwę Perpetuis nos Domine zatytułowaną Alia (inna, czyli alternatywna ad complendum). Czyli “tyniecki” skryba pominął tę modlitwę, a “fryburski” skopiował. A co na to frankijskie Gelasiana? Upsss, mają wprawdzie modlitwę Perpetuis nos Domine, ale wcale nie na końcu, a jako alternatywną kolektę. Trzeba więc zajrzeć do indeksu edycji Sakramentarzy gregoriańskich o. Deshusses i do konkordancji sakramentarzy Deshusses – Darragon. Niestety, żadnej nowej wskazówki. Odesłanie znów do frankijskich “gelazjanów” plus do kilku kodeksów gregoriańskich, w tym m.in. do rękopisu Kolonia 88 z końca X w., ale we wszystkich tych źródłach modlitwa Perpetuis figuruje 29 VIII jako alternatywna kolekta. Zatem dwie możliwości. Albo umieszczenie tej modlitwy na końcu było inwencją skryby Gereona, albo zaczerpnął on tę modlitwę jeszcze skądinąd, z ksiąg nieuwzględnionych w tych pomocach. Gdzie szukać dalej? Niestety, Corpus Orationum teraz dla mnie nieosiągalne, jest w KUL-owskiej bibliotece, ale teraz się tam nie dostanę. Zresztą, Corpus Orationum to użyteczna pomoc, ale też nie wyrocznia, nie uwzględnia wcale wszystkich sakramentarzy.
Zacząłem więc przeglądać wszystkie dostępne mi gregoriańskie rękopisy i w końcu znalazłem to czego szukałem, w niedawno ściągniętym przeze mnie Sakramentarzu Ratolda z Corbie (rękopis Paris 12052 datowany na ok. 972/986 r.)! Pod datą 29 VIII sakramentarz ten ma modlitwy Sancti Iohannis, Munera tibi i Conferat nobis, po czym ma, jako super populum, Perpetuis nos. Pobieżnie przejrzałem cały Sakramentarz Ratolda i wychwyciłem jeszcze dwa inne charakterystyczne punkty styczne ze wszystkimi trzema sakramentarzami z Kolonii (Gereon, Tyniec, Fryburg): modlitwę błogosławienia świec z 2 lutego oraz gelazjański formularz oktawy Pięćdziesiątnicy. Trop okazał się owocny. Nie twierdzę, że Ratold był bezpośrednio źródłem dla Gereona, ale że najwidoczniej oba czerpały ze wspólnego źródła. Z jakiego? Teraz ważne: Sakramentarz Ratolda, jak napisał Nicholas Orchard, redaktor edycji tego sakramentarza, ma skomplikowaną historię redakcji, trzon jego liturgii wywodzi się z Saint-Amand, a następnie przeszedł przez Dol i Arras do Corbie. Saint Amand i Arras! Kiedy przygotowywałem swoje wystąpienie na tyniecką konferencję i drążyłem dokładniej źródła liturgii “tynieckiej”, nie umknęło mojej uwadze to, że są ślady prowadzące zarówno do Saint-Amand (choćby formularze o św. Maurycym, św. Hieronimie, wigilia i święto Dionizego i towarzyszy) jak i do Arras (formularze oktawy Epifanii, katedry św. Piotra i kilku mszy o świętych). Formularz na 29 VIII potwierdził to. Nie ma już specjalnego znaczenia, że u Gereona modlitwa Perpetuis została nazwana nieszporną (to już mogła być inwencja skryby), ważna jest struktura formularza.
Czyli nasza grupa sakramentarzy z Kolonii (Gereon, Tyniec, Fryburg) najwyraźniej ma szczególne związki z północnofrancuskimi centrami Saint-Amand i Arras. Te tropy trzeba drążyć dalej.